Komitet Prognoz "Polska 2000 Plus" 

zorganizował :w dniu 28 listopada 2018 roku konferencję

DOKĄD ZMIERZA EUROPA

Konferencja ta poświęcona była prezentacji Raportu Komitetu, który stanowi z jednej strony ukoronowanie ostatniej kadencji pracy Komitetu Prognoz "Polska 2000 Plus", a z drugiej projektu badawczego "Dokąd zmierza Europa".

Raport końcowy "Dokąd zmierza Europa" jest próbą wyciągnięcia wniosków i analiz wynikających ze spojrzenia na rozwój Europy z długookresowej perspektywy. Stanowi swoiste podsumowanie publikacji książkowych, których jest w sumie siedem, bezpośrednio związanych z Projektem badawczym, ale nie stanowi on ich streszczenia.. Stąd też w końcowej części Raportu przedstawionych zostało pięć możliwych scenariuszy rozwoju Europy. Wybór scenariusza będzie w przemożnym stopniu związany, z jednej strony z charakterem elit rządzących , jak i wzajemnymi relacjami między państwami tworzącymi Europę.

Autorom przyświecały dwie główne przesłanki badawcze. Pierwsza, iż przeszłość określa nie tylko teraźniejszość, ale w znaczącym stopniu również przyszłość. I kolejna, iż rozwój Europy miał charakter konfliktogenny, zarówno między państwami, ale także między systemami kulturowymi wewnątrz poszczególnych państw, jak i między państwami.

Europa przez ponad dwa wieki dominowała nad światem, zarówno ekonomicznie , innowacyjnie, militarnie, jak i przede wszystkim intelektualnie. Wytyczała drogi rozwoju, nie tylko dla własnego kontynentu, ale pośrednio również dla pozostałych części świata, stając się często dla nich wzorcem.  Obecnie owa dominacja, a zwłaszcza wzorzec, ulega dosyć szybkiej marginalizacji, przynajmniej w niektórych obszarach mających decydujące znaczenie dla rozwoju.  Wprawdzie nie dotyczy to całego około-europejskiego świata, ale niektórych liczących się już państw czy kontynentów.   

Niezależnie od praktycznych konsekwencji, jakie z tym procesem są związane, równie ważny jest aspekt poznawczy, pozwala bowiem nie tylko zrozumieć przyczyny tego procesu, ale być może wskazać pewne środki zaradcze dla jego minimalizacji .Pytanie zasadnicze brzmi następująco: co takiego zdarzyło się w ciągu ostatnich dwóch stuleci, ze Europa z hegemona światowego, staje się kontynentem stopniowo się marginalizującym. Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwe, jednakże Autorzy Raportu próbują takiej odpowiedzi udzielić.

Punktem wyjścia dominacji Europy w świecie, była rewolucja przemysłowa, rewolucja oświeceniowa, tworzenie suwerennych państw, stopniowa edukacja społeczeństwa i jego podmiotowość, rozwój różnych ideologii, a przede wszystkim rozwój gospodarki rynkowej oraz miast.

Rozwój Europy nie był jednak równomierny. Gdzieś od połowy XIX wieku wyraźnie daje się zaobserwować podział Europy na jej część rozwiniętą, obejmującą część Zachodnią i po części Południową, i na zacofaną , peryferyjną, jaką staje się Europa Wschodnia i Środkowa. Kilka państw Europy Zachodniej i Południowej, przekształca się w mocarstwa kolonialne, podbijając liczne państwa i obszary w Azji, Afryce, a także w Ameryce Środkowej. I co ważniejsze Europa XIX w. charakteryzuje się licznymi wojnami i powstaniami.

Stopniowe zmiany miejsca Europy w świecie, zapoczątkowane zostały w wyniku I wojny światowej, które w dużym stopniu zmieniły obraz świata, ale także samej Europy. W samej Europie nastąpił rozpad trzech wielkich mocarstw, Niemiec, Rosji i cesarstwa Auro-Węgierskiego. Pojawiło się kilkanaście nowych , często wcześniej istniejących państw. Zapoczątkowane zostały procesy dekolonizacyjne. Wreszcie miały miejsce dwa eksperymenty systemowe, pierwszy związany z rewolucją komunistyczną w Rosji, i drugi faszystowski, głównie, chociaż nie wyłącznie w Niemczech.

Europa coraz bardziej zaczęła się różnicować, nie tylko ekonomicznie, ale przede wszystkim ideologicznie, i tarcia związane z systemami kulturowymi przybrały na sile, prowadząc do licznych konfliktów, głównie , chociaż nie wyłącznie w obrębie poszczególnych państw. Na szczególne podkreślenie zasługuje rywalizacja między komunizmem a faszyzmem, który między innymi stał się siłą sprawczą wojny domowej w Hiszpanii. 

Poza Europą znaczącą pozycję nie tylko ekonomiczną uzyskały Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, które stały się mocarstwem światowym. Ważnym czynnikiem osłabiającym Europę był kryzys ekonomiczny lat trzydziestych, największy w dotychczasowej historii.

Narastanie konfliktów w dwudziestoleciu międzywojennym doprowadziło do wybuchu drugiej wojny światowej, której skutki spowodowały z jednej strony zmianę oblicza Europy, a z drugiej do kolejnego kroku zmniejszającego jej rolę w świecie. Wprawdzie państwa związane z ideologią faszystowską wojnę przegrały, ale obraz Europy uległ zasadniczej zmianie. Europa Wschodnia i Środkowa stała się łupem ideologii komunistycznej, i znaczna liczba państw została poddana kurateli Związku Radzieckiego, a część nowopowstałych państw utworzyła komunistyczną Jugosławię. Europa została przepołowiona nie tylko politycznie, ale przede wszystkim ideologicznie, co siłą rzeczy doprowadziło do daleko posuniętej konfliktogenności. Częściowo w odpowiedzi na politykę bloku komunistycznego, ale także jako gwarant pokoju w Europie powstaje Unia Europejska, która po upadku systemu komunistycznego będzie ogrywać coraz ważniejszą rolę w kształtowaniu nowego porządku w Europie.

Wcześniej jednak rywalizacja militarna objęła w pierwszej kolejności Związek Radziecki i USA, w którą włączone zostały również pozostałe państwa europejskie, zarówno po stronie USA, jak i Związku Radzieckiego. Upadek systemu komunistycznego doprowadził, iż USA stały się głównym mocarstwem świata, które zaczęły w coraz szerszym stopniu wpływać na porządek światowy, procesy globalizacyjne gospodarki światowej i kształtowanie rynku światowego.

Europa po upadku systemu komunistycznego zmieniła swój obraz, z jednej strony przytłaczająca większość byłych państw socjalistycznych, po transformacji została przyjęta do Unii Europejskiej, część pozostała w mniejszej lub większej zależności od Rosji. Ta z kolei po kilku latach zaczęła prowadzić politykę wielkomocarstwową starając się odgrywać podobną rolę, jak były Związek Radziecki. Jej relacje z Unią Europejską są pełne różnorodnych konfliktów, ale wśród państw unijnych jest również kilka państw jej przychylnych, nie mówiąc już o poszczególnych grupach sprzyjających. Europa nie jest wolna od różnego rodzaju konfliktów politycznych i ideologicznych, jakie mogą przesądzić w jakim kierunku potoczy się rozwój.

Europa jest poddana licznym wyzwaniom które przesądzą o tym, jaki ze scenariuszy jej rozwoju będzie mogła realizować. Scenariuszy sformułowaliśmy, aż pięć.

Scenariusz I, Jest tym, który byłby najbardziej korzystny. Wymaga jednak przezwyciężenia, co najmniej częściowego, wyzwań związanych z depopulacją, spadkiem potęgi gospodarczej Europy, wyrażonej udziałem w światowym PKB, ale nie poziomem życiowym jej obywateli; Częściowym rozwiązaniem problemu uchodźców, co byłoby korzystne dla rozwoju w dłuższej perspektywie rozwojowej. Podobnie jak bardziej aktywne działania ograniczające niszczenie środowiska naturalnego czy walka z nadmierną ideologizacją w sferze publicznej.

Europa dysponuje dostateczną ilością atutów, by powyższe, jak i niewymienione zagrożenia przezwyciężyć. Są nimi wysoki potencjał naukowo-intelektualny, dobrze wyedukowane społeczeństwa w porównaniu z pozostałymi kontynentami; rozwiniętą innowacyjnością w nowoczesnych dziedzinach produkcji, dobrą infrastrukturą, zarówno twardą , jak i miękką. Społeczeństwa są w miarę dobrze przygotowana do zmian cywilizacyjnych. Ważnym wszakże warunkiem w wykorzystaniu posiadanych atutów, są zmiany niektórych elit rządzących, w niektórych państwach, gdzie polityka w szerokim tego słowa znaczeniu dotyczy zbyt krótkiego horyzontu działania, i jest skoncentrowana na wąsko rozumianych interesach bieżących i własnej społeczności, a zbyt słabo dotyczy interesów wspólnotowych, zwłaszcza w Unii Europejskiej.

Scenariusz II – jw. z ograniczeniami. Scenariusz ten ma podobne czy prawie identyczne cechy jak pierwszy, różni się tylko niektórymi właściwościami, a zwłaszcza znacznie mniej efektywnymi instytucjami. Mogą dotyczyć niektórych państw, poszczególnych instytucji ogólnoeuropejskich , a także całej Unii Europejskiej. UE ujmowana jako całość reprezentuje znaczną potęgę gospodarczą , jak również naukowo-intelektualną. Ale niekorzystny dla niej układ może wynikać ze źródeł około-europejskich.

W zależności od charakteru wyzwań i zagrożeń, Europa czy Unia Europejska może samodzielnie niektóre z tych wyzwań, przezwyciężyć. Niektóre mają charakter ogólno-światowy, i wymagają współdziałania, jak np. z polityką dotyczącą niszczenia środowiska i ocieplenia klimatu.

Scenariusz III- kontynuacja, czyli business-as-usual.  Ten scenariusz zakłada realizację polityki w podobny sposób, jak to miało dotychczas. Najtrudniejsza jest jednak odpowiedź, co oznacza pojęcie "jak dotychczas". Do jakiego okresu miało by się to odnieść. Europa, a zwłaszcza Unia Europejska, miała dobre, jak i złe okresy. Scenariusz ten oznacza pewną huśtawkę lepszych i gorszych okresów w realizowanej polityce.

Scenariusz IV- kontynuacja w warunkach osłabienia koniunktury gospodarczej. Scenariusz ten może stanowić kontynuację scenariusza stabilizacyjnego, i zmian koniunkturalnych, jakie są zjawiskiem powszechnym w gospodarce rynkowej. Kwestią istotną jest na ile władze na poziomie UE, a także w poszczególnych państwach będą zdolne wybrać właściwe działania dla złagodzenie czy przezwyciężenia owych trudności. Scenariusz ten może mieć źródła, zarówno w sferze gospodarczej , jak i politycznej. W pewnych sytuacjach przezwyciężenie możliwe jest w miarę szybko, bez specjalnie wielkich kosztów, ale może trwać długo , i nie mieć dobrego rozwiązania . Może stanowić zarzewie konfliktów w dłuższym okresie.

Scenariusz V-nałożenie kłopotów. Jest to scenariusz stanowiący kontynuację poprzedniego, tyle że w znacznie bardziej skomplikowanej sytuacji, kiedy to do problemów ekonomicznych, dołączone zostają problemy polityczne, kulturowe, i następują zmiany na gorsze w elitach władzy, a z taką właśnie sytuację mamy współcześnie do czynienia. W polityce pojawiają się nurty negatywne począwszy od nacjonalizmu czy protekcjonizmu, aż po bardziej ksenofobiczną i populistyczną politykę. 

Który ze scenariuszy będzie podstawą rozwoju Europy w najbliższych dziesięcioleciach, trudno przesądzić. Teoretycznie rzecz biorąc, każdy z nich może w czystej czy bardziej skomplikowanej postaci zostać wdrożony do praktyki. Wybór scenariusza nie zawsze ma charakter racjonalny, a często jest wynikiem szczególnego zbiegu okoliczności. Czasami dobrych, a czasami złych. Można jedynie życzyć Europie, by okoliczności przesadzające o wyborze scenariusza były dla społeczeństw europejskich korzystne.

aa