W dniu 25 kwietnia 2023 r. odbyło się posiedzenie plenarne Komitetu Prognoz pt. „Państwo. Czynniki stabilizacji”. Wprowadzeniem do dyskusji były cztery referaty wygłoszone przez: Andrzeja Sopoćkę, Stanisława Bielenia, Jarosława Kiliasa oraz Pawła Kozłowskiego.

Referaty oraz dyskusja wykraczały poza przyjęte ramy i dotyczyły szerszego zakresu tematyki, niż tylko czynniki stabilizacji. Ponadto dyskusja wykazała, że problemy państwa powinny być oceniane wielopłaszczyznowo, z uwzględnieniem co najmniej perspektywy politologicznej, ekonomicznej, etycznej oraz antropogenicznej.

Państwo, niezależnie od zmieniających się uwarunkowań, pozostaje najważniejszym, identyfikacyjnym punktem odniesienia na świecie. Jest ono definiowane na różne sposoby. Różne są również oceny państwa. Niejednokrotnie zasadność jego istnienia jest negowana, ewentualnie istnienie silnego państwa jest traktowane jako zagrożenie, emanacja nacjonalizmu i szowinizmu. Jednocześnie państwo nadal pozostaje podstawowym aktorem stosunków międzynarodowych oraz regulatorem zasad współżycia wewnątrz społeczeństw. Jest ono również gwarantem bezpieczeństwa analizowanego na różnych płaszczyznach, w tym również jako instytucji ochraniającej własność i łagodzącą napięcia, w tym nierówności gospodarcze.

Znaczenie państwa jest najlepiej widoczne w sytuacjach kryzysowych, również w kontekście doświadczeń związanych z doktryną neoliberalną. Państwo, zamiast wroga, stało się sprzymierzeńcem neoliberalizmu w gospodarce, a nawet gwarantem jego istnienia. To dzięki państwu możliwe było wprowadzenie wielu rozwiązań deregulacyjnych, które zapewniły swobodę działania przy jednoczesnym zapewnieniu stabilności rynków. Ponadto, w warunkach kryzysu, to dzięki stabilizacyjnej funkcji państwa wiele korporacji uniknęło bankructwa.

Przepowiadany zmierzch państw nie następuje, o czym świadczy wzrost liczby państw z 60 w 1900 roku do prawie 200. W wielu sytuacjach ich pozycja uległa zmniejszeniu, co wynika ze zmieniających się uwarunkowań, jednakże państwo, pomimo że empirycznie jest nietrwałe, to nadal powinno być traktowane jako punkt odniesienia, wzór.

Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że trudno jest mówić o uogólnionych warunkach stabilności państwa, bo warunki w jakich te podmioty funkcjonują są różne, zależą od szeregu czynników spośród których należy wymienić: położenie, procesy globalne zachodzące w świecie, zróżnicowane systemy polityczne oraz czynniki kulturowe, które często są niedoceniane. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na system kulturowy w ujęciu J. Kleera, który obejmuje pięć czynników, tj. religię, historię, tradycję, język oraz stosunek społeczeństwa do państwa.

Problem równowagi państwa jest złożony. Nie powinien on ograniczać się jedynie do relacji pomiędzy poszczególnymi aktorami stosunków międzynarodowych. Analiza równowagi powinna być realizowana na dwóch podstawowych płaszczyznach ekonomicznej (prostszej) i społecznej (bardziej złożonej). W kontekście ekonomii powinniśmy rozważać trzy poziomy równowagi: rynkową, długookresową w zakresie produktów inwestycyjnych (np. produkcja maszyn do produkcji dóbr finalnych) oraz długookresowe zapewnienie stabilności władzy. Przy czym konieczne jest podkreślenie, że równowaga musi być analizowana nie tylko w kontekście konkurencji, ale również kooperacji. Na płaszczyźnie społecznej potrzebne jest zwrócenie uwagi na wielokulturowość, demografię, znaczenie więzi społecznych, nierówności gospodarcze oraz zapewnienie poczucia bezpieczeństwa.

Oprócz dyskusji dotyczącej równowagi poruszone zostały kwestie: wpływu globalizacji i napięć pomiędzy mocarstwami na państwo; przyszłości państwa i jego ewolucji, zwłaszcza w kontekście procesów integracji  i federalizacji; roli państwa w procesach rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym w rozwiązywaniu problemów społecznych, np. przeciwdziałanie i adaptacja do zmiany klimatu oraz dostosowania państwa do wyzwań związanych z występowaniem przesilenia cywilizacyjnego.

Niniejsze spotkanie nie wyczerpało podejmowanej problematyki. Jest ona zbyt złożona, aby mogła być przedyskutowana podczas jednego spotkania. Temat państwa pojawiał się już wcześniej w pracach Komitetu Prognoz oraz jeszcze niejednokrotnie będzie poruszany, również w tej kadencji. Wynika to z jego znaczenia dla przyszłego rozwoju zwłaszcza w niepewnym okresie przesilenia cywilizacyjnego. 

W kontekście niniejszej tematyki polecamy poniższe pozycje literatury:

- Sopoćko, A.  (2022). Państwo, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

- Kleer, J., Szukalski, P., Prandecki, K. (red.), (2016). Dokąd zmierza Europa: Państwo-Gospodarka-Społeczeństwo-Finanse, Warszawa: Komitet Prognoz "Polska 2000 Plus" PAN.

- Mączyńska, E., Kleer, J. (red.), (2018). Państwo w warunkach przesileń cywilizacyjnych, Warszawa: Komitet Prognoz "Polska 2000 Plus" PAN.

- Bieleń, S., (2015). Tożsamość międzynarodowa państw [w:] R. Zięba, S. Bieleń, J. Zając. (red.) Teoria i podejście badawcze w naukach o stosunkach międzynarodowych. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW.

- Budziakowski, K. (2023). Po co nam Polska i inne pytania, KB projekt we współpracy z fundacją im. Zygmunta Starego.